ULASAN KARYA AGUNG
: BUSTAN AL-KATIBIN
Bustanu al-Katibin li’s-Sibyan
al-Muta’allimin atau lebih dikenali sebagai Bustan al-Katibin merupakan Kitab Perkebunan Jurutulis bagi
Kanak-kanak yang Hendak Belajar. Kitab tersebut merupakan salah satu karya yang
ditulis oleh penulis tersohor, ilmuwan dan budayawan Melayu terulung iaitu Raja
Ali Haji yang berasal dari Pulau Penyengat, Kepulauan Riau.
Karya tersebut merupakan tulisan
paling awal yang berkisar tentang bahasa Melayu. Kitab yang mempunyai pelbagai
maklumat tentang tatabahasa Melayu ini siap dikarang pada 1267 Hijrah bersamaan
dengan tahun 1850 Masihi. Hasil karya ini dihasilkan oleh penulis ketika beliau
berumur kira-kira 41 tahun.
Kitab Bustan al-Katibin yang menjadi
rujukan para pelajar dan bahan kajian ini merupakan naskhah salinan manuskrip
yang terdapat di Perpustakaan Universiti Leiden. Kitab ini merupakan Koleksi
Klinkert (KI 107) yang disusun dalam bentuk slaid dan dicetak foto atau
photoprint. Karya awal ini mempunyai ketebalan sebanyak 80 halaman yang ditulis
dengan menggunakan tulisan tangan. Tulisan dalam karya ini menggunakan skrip
tulisan Jawi/Arab yang berbentuk gaya khat jenis nasyta’lik. Jenis tulisan khat
tersebut mempunyai ciri-ciri tulisan yang tegap, seimbang, konsisten dan
indah.
Selain salinan manuskrip Bustan
al-Katibin yang merupakan Koleksi Klinkert di Universiti Leiden, terdapat juga
sebuah naskhah kitab yang dipercayai pertama kali dicetak pada tahun 1274
Hijrah bersamaan 1858 Masihi. Naskhah
yang pernah dimiliki oleh Paderi Keasberry kini tersimpan di perpustakaan
School of Oriental and African Studies (SOAS), University of London. Terdapat
perbezaan ketara yang dapat dilihat pada kedua-dua naskhah karya ulung
tersebut. Naskhah SOAS mempunyai perkataan “mentaba” atau mencetak pada
penghujung kitab yang bermaksud naskhah tersebut merupakan naskhah yang
dicetak, manakala naskhah yang dikaji tertulis perkataan “telah selesailah
mengarang kitab ini…” yang sememangnya ditulis oleh Raja Ali Haji.
Selain cetakan pertama tersebut,
terdapat juga pendapat lain yang menyatakan kitab tersebut telah dicetak kali
pertama dengan menggunakan teknik
percetakan batu (lithograph) di Riau pada tahun 1857 dan kemudiannya diulang
cetak di Singapura. Terdapat satu naskhah lagi di England yang tersimpan di
Perpustakaan University of Cambridge bertarikh 1891 yang bukan merupakan hasil
cetakan tetapi disalin daripada naskhah lithograph. Naskhah-naskhah lain ialah
Bustanul Katibin I dan Bustanul Katibin II yang tersimpan di Museum Pusat
Jakarta.
PENGARANG
BUSTAN AL-KATIBIN: RAJA ALI HAJI
Raja Ali Haji bin Raja Haji Ahmad
dilahirkan di Pulau Penyengat pada 1808 Masihi. Beliau berketurunan pembesar
Bugis yang merupakan keturunan kedua, iaitu cucunda kepada Raja Haji
FIsabilillah, Yang Dipertuan IV dari Kesultanan Lingga-Riau.
Datuknya, Raja Haji Fisabilillah
merupakan seorang pahlawan yang menjadi Yamtuan Muda Johor pada tahun 1777.
Ayahnya pula, Raja Haji Ahmad merupakan seorang pembesar Riau yang pernah
dihantar berunding dengan Belanda di Jawa. Keadaan itu memberi peluang kepada
Raja Ali Haji untuk menperdalam ilmu pengetahuan Islam daripada para ulama di
Jawa. Raja Ali Haji sempat berguru dengan Saiyid Abdur Rahman al-Mashri dalam
bidang ilmu falak. Selain itu, beliau juga banyak menimba pengalaman dan
pengetahuan daripada para sarjana kebudayaan Belanda seperti T.Roode dan Van
Der Waal yang merupakan sahabatnya.
Raja Ali Haji telah mengikut
ayahnya, Raja Haji Ahmad ke Mekah sekitar tahun 1827. Pada ketika itu, beliau
dan bapanya merupakan antara anak Raja Riau yang pertama menunaikan ibadah
haji. Raja Ali Haji tinggal dan belajar di Mekah dalam suatu tempoh yang agak
panjang. Keadaan itu mempengaruhi penulisannya kerana beliau berpendidikan
Arab. Walaupun begitu, beliau masih mengekalkan bahasa Melayu Klasik tetapi
banyak dipengaruhi oleh perkataan Arab dan struktur bahasa Arab.
Raja Ali Haji terkenal sebagai
ahli bahasa melalui penulisan buku tatabahasa Melayu, iaitu “Bustan al-Katibin”
pada tahun 1857. Usaha beliau dalam bidang penulisan mendapat sanjungan kerana
penyusunannya membantu dalam penambahan buku tatabahasa Melayu. Di samping itu,
beliau turut mengarang sebuah kamus yang bertajuk “Kitab Pengetahuan Bahasa”,
iaitu kamus ekabahasa yang pertama di Nusantara. Karyanya yang paling terkenal
ialah “Tuhfat al-Nafis” yang dikarangnya pada 1865 di Pulau Penyengat, Riau
yang merupakan pusat pemerintahan Empayar Johor-Riau.
Beliau juga berbakat dalam bidang
kesusasteraan. Karya-karya sastera beliau yang terkenal adalah seperti Syair
Siti Sianah, Syair Suluh Pegawai, Syair Hukum Nikah dan Syair Sultan Abdul
Muluk. Karyanya dalam bidang ketatanegaraan dan undang-undang dikenali sebagai
“Mukaddimah fi Intizam”. Tokoh karyawan ini meninggal
dunia sekitar tahun 1873 di Riau. Pada tahun 2006, pemerintah Republik
Indonesia telah memberikan gelaran “Pahlawan Negara” bagi mengenang jasa-jasa
yang telah diberikan oleh beliau.
KANDUNGAN
BUSTAN AL-KATIBIN
Raja Ali Haji telah membahagikan
kitab ini kepada tiga bahagian kandungan. Tiga bahagian tersebut terdiri
daripada bahagian Mukadimah atau bahagian pendahuluan, bahagian Fasal-Fasal
yang mengandungi 30 Fasal kesemuanya dan bahagian Khatimah atau bahagian
penutup.
i) MUKADIMAH
Bahagian Mukadimah membincangkan
tentang kelebihan ilmu, akal, adab dan budi bahasa. Antara kata-kata yang
terdapat dalam kitab tersebut yang menunjukkan tentang kelebihan-kelebihan
tersebut ialah “’akal ialah sebaik-baik perhiasan”, “tanda ber’akal segera
faham” dan “barang siapa jahat adabnya sia-sialah bangsanya (keturunannya)”.
Selain itu, bahagian ini turut
memperkatakan tentang kelebihan ilmu bahasa atau tutur kata dan
karang-mengarang. Raja Ali Haji mengistilahkannya sebagai ilmu al-qalam wa
al-kalam atau ilmu penulisan dan perbicaraan. Menurut beliau, kepandaian
berbahasa dan penggunaan qalam atau pena untuk penulisan karang-mengarang
adalah lebih berkuasa daripada pedang dan senjata seperti yang dinyatakannya
dalam petikan berikut:
“…segala pekerjaan pedang boleh
diperbuat oleh dengan qalam, adapun pekerjaan-pekerjaan qalam tiada boleh
diperbuat dengan pedang…”
Raja Ali Haji turut menyatakan
syarat dan adab untuk menuntut ilmu dalam bab ini. Beliau menyatakan syarat
bagi menuntut ilmu ialah “antara nafsumu dengan dirimu sendiri” yang bermaksud
untuk menuntut ilmu kita perlulah mempunyai keinginan untuk belajar yang
tinggi. Adab menuntut ilmu pula ialah “antara dirimu dengan gurumu” yang
membawa maksud seseorang yang ingin menuntut ilmu perlulah beradab dan
menghormati gurunya.
ii) FASAL-FASAL
Bahagian kedua dalam Bustan
al-Katibin terdiri daripada 30 Fasal. Fasal-fasal tersebut pula dibahagikan
kepada enam topik. Pembahagian enam topic tersebut adalah menikut fasal seperti
Fasal 1 hingga Fasal 9, Fasal 10 hingga Fasal 13, Fasal 14 dan Fasal 15, Fasal
16 hingga Fasal 28, Fasal 29 dan Fasal 30.
Fasal 1 hingga Fasal 9
membincangkan tentang peraturan ejaan Jawi bahasa Melayu. Peraturan tersebut
menerangkan terdapat 30 abjad bahasa Arab dengan tambahan empat abjad lain,
iaitu ca, ga, nga dan nya untuk digunakan sebagai fonem Melayu. Raja Ali Haji
menegaskan bahawa walaupun penggunaannya digunakan sebagai fonem Melayu tetapi
abjad asalnya adalah daripada bahasa Arab seperti kata berikut, “…diambil
rumahnya daripada rumah Arab jua.”
Topik kedua yang dibincangkan dalam
kitab tersebut adalah berkaitan huraian tentang kelas kata. Topik tersebut
terletak dalam Fasal 10 hingga Fasal 13. Kelas kata dibahagikan kepada tiga
golongan, iaitu kelas kata isim atau kata nama, kelas kata fi’il atau kata
kerja dan kelas kata harf atau kata partikel. Raja Ali Haji membahagikan setiap
kelas kata tersebut kepada beberapa golongan kecil dan dihuraikan satu-persatu
secara terperinci.
Fasal 14 dan Fasal 15 pula
menerangkan tentang topik unit-unit tatabahasa yang terdiri daripada ayat atau
klausa, frasa dan perkataan. Unit-unit tatabahasa ini diistilahkan oleh pengarang
sebagai perkataan-perkataan bagi ayat atau klausa, kata-kata untuk frasa dan
kata digunakan untuk merujuk perkataan.
Fasal 16 hingga Fasal 28 adalah
berkaitan dengan pelbagai binaan sintaksis. Ayat atau klausa dijelaskan
mengikut pola binaannya berdasarkan jenis-jenis subjek dan predikat yang
berbeza-beza. Selain itu, pelbagai jenis binaan frasa turut dibincangkan dalam
topik ini. Unit tatabahasa ketiga, iaitu perkataan pula dikatakan sebagai unsur
terkecil dalam sintaksis.
Fasal 29 pula berkaitan prinsip dan peraturan
menyusun perkataan dalam membuat karangan, iaitu perkara yang perlu diutamakan
dan didahulukan dalam penulisan sesebuah karangan. Fasal 30 merupakan sambungan
prinsip dan peraturan dalam Fasal 29. Pengarang, iaitu Raja Ali Haji
menerangkan secara terperinci termasuklah penggunaan bahasa raja-raja. Selain
itu, kaedah membuat surat kiriman lengkap yang terdiri daripada pendahuluan,
kandungan dan penutup turut dibincangkan dalam fasal ini.
iii) KHATIMAH
Bahagian Khatimah atau bahagian
penutup pula mengandungi tiga pesanan daripada Raja Ali Haji. Pesanan pertama
ditujukan kepada para penuntut supaya sentiasa mematuhi adab, syarat dan
peraturan menuntut ilmu. Pesanan kedua pula ditujukan kepada para guru. Para
guru perlulah mengajar secara tertib mengikut susunan bab dan fasal. Pesanan
terakhir ditujukan kepada para penyalin kitab tersebut supaya tidak
mengurangkan atau melebih-lebihkan isi kandungan yang terkandung dalam kitab.
Raja Ali Haji mengakhiri penulisan
dalam kitab tersebut dengan selawat dan salam ke atas Rasulullah S.A.W,
keluarga dan sahabatnya. Beliau juga memanjatkan kesyukuran kepada Allah S.W.T
dengan ucapan al-hamdulillahi Rabbi ‘l-‘alamin.
Sumber :
Hashim Musa (2005). Bustan al-katibin. Kuala Lumpur: Yayasan
Karyawan
http://www.syarifhade.com/index.php?option=com_content&view=article&id=133:bustan-al-katibin-kitab-tata-bahasa-melayu-pertama-karya-anak-negeri&catid=40:filologi&Itemid=37
http://kumpulan5kac.blogspot.com/2013/05/ulasan-karya-agung_21.html
________________________________
ULASAN KARYA AGUNG
: HIKAYAT HANG TUAH
Manuskrip Hikayat Hang Tuah bertulisan
Jawi milik Almarhum Tengku Ibrahim ibni Almarhum Tengku Muhammad menjadi bahan
sumber utama bagi penerbitan Hikayat Hang Tuah buat kali pertama oleh Dewan
Bahasa dan Pustaka pada tahun 1964 oleh Kassim Ahmad. Naskhah yang berjaya
menambat hati para sarjana pelbagai negara ini bukanlah karya yang boleh dianggap
sebagai karya sejarah. Hal ini jelas dilihat pada perkataan “Hikayat” yang
menjadi pangkal judul karya agung ini. Namun demikian, teks ini diakui sebagai
pelopor bentuk novel Melayu moden yang ditampilkan oleh Syed Syeikh al-Hadi
menerusi Hikayat Faridah Hanum (1925).
Karya kreatif yang memuatkan
elemen sejarah dan sastera ini dimulakan dengan pengenalan dan penubuhan
Kesultanan Melayu Melaka yang berpusat di Singapura sebelum ke Bentan dan
Melaka. Susur-galur hikayat ini dipenuhi pelbagai kisah mengenai kepahlawanan
Hang Tuah dan empat bersaudara iaitu Hang Lekir, Hang Kasturi, Hang Lekiu dan
Hang Jebat. Naskhah ini menampilkan Hang
Tuah sebagai seorang legenda yang penuh keramat sama seperti watak Raja Melaka,
Bendahara dan Temenggung yang hidup dari tarikh pembukaan kota Melaka, namun
tidak disebut tentang kematiannya. Unsur realisme magis yang wujud dalam karya
ini mengukuhkan kewujudannya sebagai karya kreatif yang penuh kemewahan estetik
cerita dan bahasa. Hal ini sekali gus menolak usaha memperkecil karya ini
sebagai naskhah tidak logik dan melanggar hukum sejarah.
Epik Melayu Hikayat Hang Tuah
mengisahkan kesetiaan dan ketaatan seorang rakyat terhadap raja. Ketaatan tidak
berbelah bahagi menyebabkan Hang Tuah rela berkorban nyawa demi memenuhi segala
kehendak raja termasuklah menculik Tun Teja yang menjadi idaman raja. Pengkaji
mendapati hikayat ini boleh dibahagikan kepada dua bahagian iaitu bahagian
perlawanan dan bahagian pengembaraan. Wira Hang Tuah yang berjaya memiliki
keris Taming Sari menjadi titik temu dalam naskhah ini.
Satu kisah yang amat penting
dalam hikayat ini ialah pertelingkahan antara Hang Tuah dengan Hang Jebat
akibat perbezaan pendapat. Meskipun Hang Tuah dan Hang Jebat bersahabat sejak
kecil hingga dewasa, keengganan Hang Jebat menerima ketaatan penuh Hang Tuah
hingga mengorbankan nyawa menyebabkan Hang Jebat mengamuk di istana. Rasa ingin
menuntut bela atas kekejaman raja yang menjatuhkan hukuman mati terhadap Hang
Tuah ingin dilunasi Hang Jebat. Akhirnya Hang Jebat mati ditikam Hang Tuah.
Persahabatan, kemanusiaan atau
kesetiaan terhadap raja menjadi fokus persoalan Hang Tuah dan Hang Jebat.
Tingkah Hang Jebat ialah satu usaha baharu pengarang menampilkan pandangan
terkini pada era itu mengenai polemik ketaatan terhadap raja yang tidak
berperikemanusiaan.
Pengenalan tambahan oleh sarjana
sastera Noriah Mohamed dalam edisi ini membolehkan khalayak pembaca mendapat
satu gambaran yang lebih jelas dalam meneliti, memahami dan menganalisis karya
agung ini. Sekiranya terdapat segelintir masyarakat sastera yang menanggap
bahawa naratif penuh magis lahir dari dunia Barat, maka pembacaan terhadap
karya agung
Hikayat Hang Tuah dalam Tamadun
Melayu ini akan mendedahkan ilmu penulisan kreatif Melayu yang sudah lama
dimesrai realisme magis menerusi watak Hang Tuah berserta segala
keistimewaannya.
Sumber :
http://dwnsastera.dbp.my/?p=1156
Hassan Ahmad (2000). Pengenalan konsep dan gagasan karya
agung yayasan karyawan. Kuala Lumpur: Yayasan Karyawan.
http://karyaagung3022.blogspot.com/2013/05/ulasan-karya-agung_21.html
